ზურაბ კიკნაძე – “ბაჩანა ბრეგვაძის ხსოვნას”

1936 წლის 11 თებერვალს დაიბადა და მეცნიერი, მთარგმნელი, მწერალი, ფილოსოფოსი ბაჩანა ბრეგვაძე

  – “ბაჩანა ბრეგვაძის ხსოვნას”

“იმ უიმედო  ორმოცდაათიანი  წლების დასასრულს,  როცა ჩვენი მეგობრობა გაინასკვა, მომსწრე ვიყავით, როგორ იკვეთებოდა  ბაჩანა ბრეგვაძის ფართო ჰუმანიტარული ინტერესები, რომელთა მანიფესტაცია  შემდგომ წლებში   არცთუ ფართო სამეგობროს თვალწინ ხდებოდა. ის ნამდვილ  ევროპეისტად გავიცანი (სალაპარაკო ესპანურის და იტალიურის ცოდნით) და, არ ვაჭარბებ, ეს ნაცნობობა ჩემთვის მთელ ეპოქად ჩანდა. იმხანად, ჩვენი მეგობრობის დასაწყისში, მის უკან იყო  ინიციაციის მსგავსი შეხვედრის გამოცდილება. ის რაღაც სინანულნარევი სიხარულით, თან იდუმალებრივად  მიამბობდა ვინმე, ჩემთვის ბოლომდე გამოუცნობ, ლეონზე, რომელსაც მისთვის ყრმობის გარიჟრაჟზე სულიერ-ინტელექტუალური მეგზურობა გაუწევია.  მერე ვფიქრობდი, აქედან ხომ არ მოდის-მეთქი მისი სიყვარული და ერთგულება დანტესადმი, რომელიც მისთვის დასავლური სამყაროს სიმბოლო იყო.

მასში თითქოს  თანდაყოლილი იყო ყოველი ევროპულის, როგორც მშობლიურის,  განცდა, რომელიც მასში იმდენად ინტიმური იყო, ვინმესგან დასავლური კულტურის შეფასებისას  უბრალო დაეჭვებასაც ვერ იტანდა, ფიცხობდა, სახეზე ალმური მოედებოდა.  მახსოვს გაუთავებელი დავები და სტუდენტური შეხლა-შემოხლანი დასავლურ-აღმოსავლურ (მე განათლება მკარნახობდა ამ უკანასკნელის მხარდამჭერი ვყოფილიყავი) კულტურათა  შეფასებისას, რაც ხშირად, როგორც ჩვენში ხდება,  ერთის დამცირებით და მეორის აღზევებით მთავრდებოდა.  და მოულოდნელად ბაჩანა, ყოველი დასავლურის თავგამოდებული პალადინი, იმხანად, როცა უნივერსიტეტი დამთავრებული ჰქონდა უკვე, რატომღაც აღმოსავლეთისკენ გადაიხარა: ეგვიპტური ენის შესწავლა გადაწყვიტა. ერთხანს, მისებური გატაცებით ეუფლებოდა  იეროგლიფებს („ხატვას ვსწავლობო“, ამბობდა),  სწავლობდა ეგვიპტურ გრამატიკას, მისი ტემპერამენტისთვის არცთუ მიმზიდველს, თუმცა სიბეჯითეს არ აკლებდა. არასოდეს შევკითხვივარ  და ახლა ვფიქრობ, იქნებ აღმოსავლური ცივილიზაციის ამ დასავლურ ფილტვს  ჩემდამი სოლიდარობის ნიშნად ან შესაჯიბრებლად  მოეკიდა-მეთქი. მე ხომ ამ ცივილიზაციის აღმოსავლური ფილტვით,  მესოპოტამიურით, ვსუნთქავდი იმ ხანად. ეს მისთვის სხვა უცნობ, როგორც ბერძნებისთვის იყო, სამყაროში გადახედვას ჰგავდა. ბაჩანამ თითქოს გამოასწორა ბერძენთა უგულისხმისყოფა ეგვიპტური კულტურის მიმართ: ისინი  ხომ კლასიკურ ხანაში არასოდეს დაინტერესებულან, თუ რას წერდა ეს ხალხი ქვებზე ამ წმინდა, როგორც მათ ეჩვენებოდათ,  ხატოვანი ნიშნებით. ბაჩანას ამ არჩევანის წინ ჰქონდა კიდევ უფრო მკვეთრი ტრაექტორია, როცა ერთხელ არჩეული ფიზიკის ფაკულტეტიდან ფილოლოგიას მიაშურა. მასში პოეზიამ ძლია ფიზიკას (იმხანად დაობდნენ „ფიზიკოსები“ და „ლირიკოსები“), თუმცა ზუსტი მეცნიერებებისადმი ინტერესი არასოდეს გაქრობია. ეს „დასაბამიერი“  ინტერესი თვალსაჩინოა „ტიმეოსისა“ და „პარმენიდეს“ მისეულ თარგმანებზე დართულ ვრცელ კომენტარებში, რომლებიც ვერ დაიწერებოდა   ფიზიკა-მათემატიკის ფაკულტეტზე თუნდაც ერთ სემესტრში შეძენილი ცოდნის გარეშე. პლატონის ეს ორი შედევრი ვახსენეთ, რომელთაგან ერთმა „ტიმეოსმა“, მისი სიტყვებით, „ყველაზე ბნელმა და ბუნდოვანმა წიგნმა“ მკაფიოდ წარმოაჩინა მისი განსწავლულობა ზუსტი მეცნიერების დარგში და იდუმალი გზებით რუსთაველის პოემამდე მიიყვანა. მაგრამ პროვიდენციული იყო მის როგორც ყოფით, ისე სულიერ ცხოვრებაში დიალოგთა მშვენებასთან _ „ნადიმთან“  მიახლოება.

60-იანი წლების დასაბამში  სწორედ ეს დიალოგი იყო, რომლის თარგმნითაც მან პლატონის სამყაროში შესვლა დაიწყო. იყო რაღაც განგებისეული იმაში, რომ სიყვარულის სხვადასხვა გამოვლინებებზე აგებულმა დიალოგმა, სადაც გამოუცნობი დიოტიმა სიყვარულის მუზად გააცნო სოკრატემ  ნადიმის მოინახეთ, მის მთარგმნელს ცხოვრების თანამგზავრი აპოვნინა (მისი მომავალი მეუღლე  ლია იმერლიშვილი ამ პირველი წიგნის რედაქტორი იყო). მიუხედავად ძველი ქართული მწერლობისადმი პიეტეტისა, იგი არცთუ უსამართლოდ  ქართული კულტურის  აუხსნელ ჩავარდნად მიიჩნევდა პლატონის უთარგმნელობას რუსთაველის სამშობლოში. შუა საუკუნეებში მისი კვალი ერთადერთი „ფედონის“ მცირე ფრაგმენტის ციტირებიდან ჩანს. ჩვენს დროში კი, სანამ ბაჩანას თარგმანები გამოჩნდებოდა,  გენიალური ელინის მემკვიდრეობიდან ქართულ ენაზე   მხოლოდ „კრიტონისა“ და „სოკრატეს აპოლოგიის“ სიმონ ყაუხჩიშვილისეული თარგმანი არსებობდა (ისიც მთელი საბჭოთა პერიოდის მანძილზე ნაკლებად მისაწვდომ 20-იანი წლების „კავკასიონსა“ და „ჩვენს მეცნიერებაში“ დაბეჭდილი). და რაოდენ დასანანი იყო, რომ ახალ წამოწყებას ჩვენი იმჟამინდელი გამომცემლობები  დიდი ენთუზიაზმით არ შეხვედრიან. ნაცვლად იმისა, რომ მთარგმნელს პლატონის დიალოგების სრული კორპუსის  სათარგმნელად სტიმული ჰქონოდა, ისინი კანტი-კუნტად და, შეიძლება ითქვას, სამადლოდ, უხალისოდ იბეჭდებოდა სხვადასხვა გამომცემლობებში. ამ გარემოებამ ერთგვარად სკეპსისი დაბადა მასში, მაგრამ ეს დაეჭვება თავისი საშრომელის საჭიროებაში მხოლოდ ზედაპირული იყო. არ შეხებია ეჭვი მის ნებას (ნება უტეხია აქვს) და სწორედ ამ ნებიდან მომდინარი ჩუმი ენთუზიაზმით განაგრძობდა პლატონთან ქართულ ენაზე დიალოგს.

შეიძლებოდა ვრცლად გვესაუბრა მის მთარგმნელობით სტილზე პირველთარგმნილი დიალოგების მაგალითზე, მაგრამ მოკლედ ვიტყვი, რომ როცა მთარგმნელს საქმე აქვს პლატონური აზრის შემცველ ფრაზასთან, იგი  ამოდის არა ტექსტის ვიწრო კონტექსტიდან, ცალკეული სიტყვების სემანტიკიდან, არამედ ავტორის ფილოსოფიის არსიდან, რაც მას მუდამ გათვალისწინებული აქვს. ამიტომაც  ხშირად ვერ შევხვდებით ფრაზების დედნისეულ თანმიმდევრობას. თარგმანში ჰარმონიულად არის  შეზრდილი უცხოურობის სული მშობლიური ენის ქსოვილთან.  ასეთად გამოიყურება მისი პირველი ცდები პლატონის გაქართულებისა „ნადიმსა“ (1964) და „ფედონში“ (1967), რომლებიც მისი მთარგმნელობითი აქტივობის, შეიძლება ითქვას, რომანტიკულ ხანას ეკუთვნის. ბუნებრივია, დროთა ვითარებაში მის მთარგმნელობით პრაქტიკაში  აკრიბია (ზედმიწევნულობა) შემოდის, რაც შესაძლებელს ხდის დიალოგების ადგილთა ზუსტ დამოწმებას საჭიროების შემთხვევაში.  წლები გადიოდა და ბაჩანა პლატონურ შუალედებში  არ ივიწყებდა თავის ძვირფას ავტორებს – პლოტინს, ავგუსტინეს, მარკუს ავრელიუსს, ბლეზ პასკალს, დანტე ალიგიერის, მიქელანჯელოს და მათგან სრულიად განსხვავებულს, მეტიც, საპირისპიროს, თითქოს  სრულიად სხვა კულტურის შვილს და შემოქმედს, იმავდროულად, პოლ ვალერის, რომელმაც „სულის კრიზისი“ ესთეტიკურ კატეგორიაში გადაიყვანა, რომლის უსაზღვრო სკეპტიციზმი ერთგვარად იმპონირებდა მის მთარგმნელზე.   აქ არის ანრი ბერგსონი, ჩვენი სიჭაბუკის მომხიბლველი  ფილოსოფოსი; აქ არის ფიზიკოსი ვერნერ ჰაიზენბერგი, როგორც ხარკი მისი შეწყვეტილი, მაგრამ დაუვიწყარი მოწოდებისთვის გაღებული; აქ არის ორტეგა-ი-გასეტი, რომლის „მასების ამბოხი“  მისი მუდმივი გულისტკივილისა და შეშფოთების  გამოძახილი იყო; აქ არის იბსენის დრამები, რომელთაგან რჩეულთ წლითი წლამდე კითხულობდა; და ბოლოს აქ არის სერვანტესი და რა შეიძლება ითქვას მასზე და „დონკიხოტზე“, მის დიდ სიყვარულზე…  მუდმივ შემოქმედებით ჯაფაში („არც ერთი დღე სტრიქონის გარეშე“ მისი დევიზი იყო), გონებრივ დაძაბულობაში მყოფი ბაჩანა ბრეგვაძე თავის თავში ჩაკეტილი, კაბინეტური  ანაქორეტი არ ყოფილა. მოცალეობის სიტკბოება (la dolce far niente „უქმადყოფნის სიტკბო“ _ მისი საყვარელი გამოთქმა იყო), ჩვენებურ მეგობრულ ნადიმებზე რომ იჩენდა თავს,  მისთვის  არ იყო უცხო. იმ უიმედო, უპერსპექტივო ხანაში, რომელსაც ჩვენი ყრმობა, სიჭაბუკე და ხანდაზმულობა დაემთხვა, რა ახარებდა და ახალისებდა სულს მის სიღრმემდე, თუ არა სამეგობრო, მოყვარულ და ერთგულ ადამიანთა გარემო. მშვიდი თუ ბობოქარი სუფრები  ახალგაზრდობის თანამდევი იყო იმხანად… გავიდა წლები, ბევრი  ჩვენიანი  წლებს გაჰყვა, გაღარიბდა სუფრა. ახლა ნაბრძოლი, პიროფლიანი  ბედნიერი ბაჩანა ჭეშმარიტების საუფლოში გადადის, იმ ზეციურ ნადიმზე, სადაც მას, პლატონური ენით რომ ვთქვათ, ამქვეყნიურ ნივთთა  პირველხატების  ხილვა ელის.

16.02.2016″